Trong dân gian cây ích mẫu còn được gọi là cây chói đèn, cây sung úy. Lý do có tên hán Việt là Ích mẫu vì theo nghiên cứu của y học đã tìm thấy nhiều hoạt chất có tác dụng rất tốt đối với phụ nữ, đặc biệt là phụ nữ sau sinh nên có tên là Ích mẫu. Vậy công dụng của cây ích mẫu như thế nào với phụ nữ, cùng Y dược phương đông chúng tôi tìm hiểu qua bài viết dưới đây
1. Đặc điểm hình thái cây Ích mẫu
Ích mẫu có thân vuông đặc trưng cho họ hoa môi. Có tên khoa học là Leonurus heterophyllus Sw toàn thân có phủ lông nhỏ ngắn, thân ít phân nhánh. Lá ích mẫu mọc đối, hình dạng lá khác nhau tùy theo lá mọc ở gốc, giữa thân hay đầu cành. Lá ở gốc, phiến lá hình tim, mép có răng cưa thô và sâu, có cuống dài; lá ở thân phiến lá thường xẻ sâu thành 3 thùy, có cuống ngắn hơn, trên mỗi thùy lại có răng cưa thưa; lá trên cùng hầu như không cuống và phần lớn không chia thùy.
Hoa dạng hoa môi, mọc vòng ở kẽ lá. Tràng hoa màu hồng hay tím hồng, xẻ thành hai môi gần đều nhau. Quả nhỏ, vỏ màu xám nâu, 3 cạnh.
Ích mẫu chủ yếu mọc hoang, được tìm thấy ở ven sông gần đất cát, ngoài ra còn mọc ở các ruộng hoang, ven đường. Hiện nay, ích mẫu đã được bắt đầu trồng để sử dụng làm thuốc. Tuy nhiên, người ta vẫn chủ yếu thu hái ích mẫu dạng mọc hoang.
Thu hoạch ích mẫu chủ yếu vào mùa hè khoảng tháng 5-6 khi hoa bắt đầu nở vì cho năng xuất cao hơn các mùa xuân hay thu và đông
Bộ phận dùng là phần trên mặt đất (toàn cây bỏ phần rễ), sau khi thu hoạch đem về phơi hoạch sấy khô để bảo quản dùng quanh năm
2. Thành phần dinh dưỡng của Ích mẫu
Hiện nay chưa có tài liệu nào có nghiên cứu chính xác về các thành phần của cây ích mẫu, nhưng theo các nhà nghiên cứu khoa học đã tìm thấy 1 số hoạt chất như alcaloid ở thể leonurin và hoạt chất này đạt tỷ lệ cao nhất khi thu hoạch vào tháng 5. Ngoài ra còn tìm thấy các chất khác như: tanin, flavonoid dạng glucozid, rutin, chất đắng, saponin và 0,03% tinh dầu.
3. Tác dụng dược lý của Ích mẫu
3.1 Tác dụng đối với tử cung (dạ con)
Kích thích co bóp tử cung, làm giảm triệu chứng đau do tử cung co bóp nhiều
3.2 Tác dụng trên huyết áp và tim mạch:
Ích mẫu ở dạng nước sắc tuy không tác dụng trực tiếp trên huyết áp nhưng làm giảm tác dụng của adrenalin trên mạch máu.
Ích mẫu ở dạng cao làm giảm huyết áp, nhất là đối với thời kỳ đầu của bệnh tăng huyết áp
Loài ích mẫu Leonurus quinquelobus và Leonurus cordia có tác dụng tốt trên tim mạch và đối với cơ tim có bệnh.
3.3. Tác dụng kháng sinh đối với một số vi trùng ngoài da:
Theo Trung Hoa bì phụ khoa tạp chí một số tác giả nghiên cứu thấy nước chiết ích mẫu 1:4 có tác dụng ức chế đối với một số vi trùng gây bệnh ngoài da.
3.4. Tác dụng trên viêm thận và phù cấp tính:
Trên lâm sàng, ích mẫu chữa khỏi một số trường hợp viêm thận và phù
4. Công dụng và bài thuốc thường dùng
4.1 Công dụng của Ích mẫu
Từ những tác dụng dược lý nói trên mà trong y học cổ truyền đã đưa ra cách điều trị hiệu quả bằng ích mẫu như: giúp loại bỏ huyết hư, sinh huyết mới, rong kinh, tuần hoàn máu, tiêu viêm.
Đặc biệt đối với phụ nữ sau sinh: giúp cầm máu, viêm niêm mạc tử cung, kinh nguyệt quá nhiều, giúp bổ huyết…
Ngoài ra, ích mẫu còn dùng chữa tăng huyết áp, các bệnh về tuần hoàn cơ tim, thần kinh của tim, chứng tim hẹp nhẹ, chữa lỵ.
Quả ích mẫu dùng với tên sung úy tử làm thuốc thông tiểu, chữa phù thũng, thiên đầu thống (glocom).
Lưu ý: Những người có đồng tử mở rộng không dùng được
Dùng ngoài: Thân và quả ích mẫu giã đắp hay sắc lấy nước rửa chữa một số bệnh như sưng vú, chốc đầu, lở ngứa.
Liều dùng hàng ngày từ 6 đến 12g dưới dạng thuốc sắc hay nấu thành cao. Quả ích mẫu dùng với liều 6 đến 12g dưới dạng thuốc sắc.
4.2 Bài thuốc cổ truyền từ cây Ích mẫu
– Cao ích mẫu: Cây ích mẫu nấu với nước, cô đặc thành cao mềm. Trong đông y thường dùng loại cao này.
Thông thường cao ích mẫu sẽ không dùng đơn độc mà còn kết hợp với một số loại thảo dược khác như; hương phụ, ngải cứu…để giúp tăng sinh phần tác dụng của bài thuốc. Ví dụ: ích mẫu nước 800g, ngải diệp 200g, hương phụ tứ chế 250g. Trong bào chế thuốc sẽ quy định thống nhất đơn có tỉ lệ: Ích mẫu 800g, ngải cứu 200g, hương phụ 250g, tá dược (siro, cồn 15 độ) vừa đủ 1000g.
Ngoài ra Ích mẫu còn được kết hợp với bồ công anh, lá sung cùng tá dược bào chế ở dạng cốm hòa tan giúp phụ nữ sau sinh tăng cường tiết sữa và chống viêm
5. Lưu ý khi sử dụng vị thuốc Ích mẫu
Ích mẫu là loại dược liệu quý đặc biệt đối với phụ nữ, tuy nhiên cần lưu ý khi sử dụng:
- Không được dùng cho phụ nữ kinh nguyệt ra nhiều, người bị máu khó đông vì tăng nguy cơ chảy máu, phụ nữ có thai,
- Dùng quá liều có thể gây chóng mặt, mệt mỏi, choáng váng.